ทำความรู้จักกับ Lesson Study

โกสุม  กรีทอง   นักวิชาการ สาขาคณิตศาสตร์ประถมศึกษา สสวท.

แนวปฏิบัติของ Lesson Study  อันมีกระบวนการปรับปรุงการสอนอย่างต่อเนื่อง  ถือกำเนิดขึ้นในประเทศญี่ปุ่นในศตวรรษที่ 19 โดยมีจุดมุ่งหมายคือช่วยให้ครูญี่ปุ่น ซึ่งแต่เดิมต่างคนต่างสอนได้แลกเปลี่ยนเรียนรู้เทคนิคการสอนจากครูผู้สอนในประเทศตะวันตก    ปัจจุบัน Lesson Study เป็นรูปแบบของการพัฒนาครูที่ได้รับการยอมรับมากที่สุด และเป็นปัจจัยหนึ่งที่ส่งผลให้ระบบโรงเรียนประถมศึกษาในญี่ปุ่นประสบความสำเร็จในการพัฒนาการสอนในชั้นเรียน

กระบวนการของ Lesson Study โดยทั่วไปประกอบด้วย 8 ขั้นตอน ดังนี้

(1)       Problem Identification  กำหนดประเด็นที่จะสอน ขึ้นอยู่กับความต้องการของนักเรียน

(2)       Class planning วางแผนการสอน โดยเน้นที่นักเรียนและครูเป็นสำคัญ

(3)       Class implementation  นำแผนการสอนไปใช้  โดยเน้นบทเรียนที่ส่งเสริมการเรียนรู้และกระบวนการคิดของนักเรียน และแก้ไขความเข้าใจคลาดเคลื่อน

(4)       Class evaluation and review of result ประเมินผลบทเรียนว่าส่งผลต่อการเรียนรู้ของนักเรียนอย่างไร  และร่วมกันอภิปรายสะท้อนความคิด

(5)       Reconsideration of class  ปรับปรุงบทเรียนโดยอาศัยข้อมูลที่รวบรวมได้

(6)       Implementation base on reconsideration  นำแผนการสอนที่ปรับปรุงแล้วมาสอนนักเรียนกลุ่มอื่น

(7)       Evaluation and review ประเมินผลบทเรียนและร่วมกันอภิปรายสะท้อนความคิดเกี่ยวกับบทเรียน

(8)       Share result   นำผลที่ได้มาแลกเปลี่ยนเรียนรู้ร่วมกัน

กระบวนการของ Lesson Study  นำเสนอในรูปแผนภาพได้ดังนี้

Lesson Study ในประเทศญี่ปุ่น

Lesson Study มีบทบาทสำคัญในการพัฒนาครูในประเทศญี่ปุ่นมาตั้งแต่ยุคเริ่มต้นของการศึกษามวลชนของญี่ปุ่นมากว่าสองร้อยปีแล้ว   เหตุผลที่ Lesson Study ได้รับความนิยมอาจเป็นเพราะ Lesson Study ทำให้ครูผู้สอนได้มีโอกาส

(1)       ทำความเข้าใจเกี่ยวกับแนวคิดทางการศึกษาที่เกี่ยวข้องกับแนวปฏิบัติในการสอน

(2)       ปรับเปลี่ยนมุมมองเกี่ยวกับการสอนและการเรียนรู้

(3)       เรียนรู้ที่จะพิจารณาแนวปฏิบัติของตนจากมุมมองของเด็ก

(4)       ได้รับการสนับสนุนช่วยเหลือจากเพื่อนครู

นอกจากนี้  ลักษณะต่อไปนี้ของ Lesson Study ทำให้ Lesson Study แตกต่างจากโปรแกรมการพัฒนาครูทั่วไป

(1)       Lesson Study  เปิดโอกาสให้ครูได้มองเห็นการสอนและการเรียนรู้ในชั้นเรียนอย่างเป็นรูปธรรม   ครูร่วมกันอภิปรายเกี่ยวกับการวางแผนการสอน การทำแผนการสอนไปใช้  การสังเกตการสอน และสะท้อนความคิดเกี่ยวกับแนวปฏิบัติในชั้นเรียน  การที่ได้สังเกตการสอนจริงในชั้นเรียน ทำให้ครูได้เข้าใจและเห็นภาพว่าการสอนที่ดีนั้นเป็นอย่างไร  ซึ่งจะช่วยให้นักเรียนเข้าใจในสิ่งที่ตนกำลังเรียนได้ดียิ่งขึ้น

(2)       นักเรียนเป็นหัวใจสำคัญของโปรแกรมพัฒนาครู  ซึ่งเป็นการเปิดโอกาสให้ครูได้ศึกษา วิเคราะห์การกระบวนการเรียนรู้และความเข้าใจของนักเรียนผ่านทางการสังเกตการสอนและการอภิปรายเกี่ยวกับแนวปฏิบัติในการสอน

(3)       Lesson Study นำโดยครู  Lesson Study ทำให้ครูได้มีบทบาทสำคัญในการก่อให้เกิดการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมในการสอนและการพัฒนาหลักสูตร

Lesson Study ในแง่ของการวิจัยของครู

Lesson Study  เป็นรูปแบบของการวิจัยที่เปิดโอกาสให้ครูได้เป็นตัวหลักในการศึกษาวิเคราะห์แนวปฏิบัติในการสอนในชั้นเรียนของตนเอง และเป็นผู้ที่สามารถคิดได้ด้วยตนเอง เป็นนักวิจัยการสอนและการเรียนรู้ในชั้นเรียนตลอดชีวิต   Lesson Study มีบทบาทสำคัญในการพัฒนาหลักสูตร หนังสือเรียน และสื่อการเรียนรู้ในประเทศญี่ปุ่น    ผู้จัดทำหนังสือเรียนคณิตศาสตร์ของประเทศญี่ปุ่นโดยส่วนใหญ่จะจ้างครูผู้สอนที่ทำ Lesson Study มาเขียนหนังสือเรียน   นอกจากนี้ครูชาวญี่ปุ่นจำนวนไม่น้อยได้เขียนหนังสือเกี่ยวกับ Lesson Study ซึ่งจะเล่าถึงประสบการณ์ในการทำ Lesson Study และแผนการสอนที่นำไปใช้กับนักเรียน รวมถึงข้อสมมติฐานและสะท้อนความคิด/มุมมองเกี่ยวกับการสอนและการเรียนรู้ในชั้นเรียน หนังสือเหล่านี้หาซื้อได้ในร้านหนังสือชั้นนำทั่วไป   หนังสือเกี่ยวกับ Lesson Study เหล่านี้ช่วยให้ครูได้แนวคิดใหม่ ๆ สำหรับการสอนและเข้าใจเกี่ยวกับการเรียนรู้ของนักเรียน

Lesson Study กับการพัฒนาการสอนของครู

Lesson Study ประกอบด้วยคุณลักษณะที่นักวิจัยพบว่ามีประสิทธิภาพในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมของครู  เช่น การใช้สื่อของจริงเพื่อช่วยให้นักเรียนเรียนรู้การแก้ปัญหาอย่างมีความหมาย การที่ครูได้วิพากษ์เกี่ยวกับการสอน และแลกเปลี่ยนประสบการณ์   การที่ครูได้มีเครือข่ายสนับสนุนทางวิชาการภายในโรงเรียน ในขณะเดียวกัน Lesson Study หลีกเลี่ยงลักษณะอันไม่พึงประสงค์ที่พบในโปรแกรมการพัฒนาครูทั่วไป  เช่น  เป็นการอบรมระยะสั้นไม่ต่อเนื่อง   จัดทำโดยบุคคลภายนอกองค์กร และไม่ได้ปรับให้เหมาะสมกับบริบทของชุมชนและความต้องการของครู

องค์ประกอบสำคัญของการทำ Lesson Study คือ “the research lesson”  ซึ่งกลุ่มของผู้สอนร่วมกันเตรียมแผนการสอนของบทเรียนหนึ่ง  จากนั้นนำแผนการสอนนั้นไปสอนในชั้นเรียน  โดยมีทีม Lesson Study และบุคลากรทางการศึกษาอื่น ๆ  เข้าร่วมสังเกตการสอน   หลังจากนั้น จะมีการอภิปรายหลังการสอนเพื่อวิเคราะห์การสอนบทเรียนนั้น   The research lesson จะช่วยให้ครูสนใจกระบวนการเรียนรู้ที่เกิดขึ้นในบทเรียน อีกทั้งเป็นโอกาสที่ครูจะได้รวบรวมข้อมูลจากการสอนตามแผนการสอนที่ทีม Lesson Study ได้ร่วมกันจัดทำขึ้น  ระหว่างการอภิปรายหลังการสอน ครูร่วมกันพิจารณาข้อมูลเพื่อ

(1)       ทำความเข้าใจเกี่ยวกับแนวคิดทางการศึกษาที่เกี่ยวข้องกับแนวปฏิบัติในการสอน

(2)       แบ่งปันความคิดและปรับเปลี่ยนมุมมองเกี่ยวกับการสอนและการเรียนรู้

(3)       พิจารณาการสอนจากมุมมองของนักเรียน

(4)       แลกเปลี่ยนเรียนรู้กับเพื่อนครูด้วยกัน

Lesson Study กับการสอนคณิตศาสตร์

การนำ Lesson Study มาใช้ในการสอนคณิตศาสตร์ จะมีจุดเน้นต่อไปนี้

1. การคิดทางคณิตศาสตร์ (Mathematical Thinking) ในกระบวนการ Lesson Study ขณะที่ครูกำลังพิจารณาสื่อการเรียนรู้  หนึ่งในหัวใจสำคัญคือการคิดทางคณิตศาสตร์ของนักเรียน  ดังนั้นครูจะต้องศึกษาวิธีการตั้งคำถามที่จะช่วยส่งเสริมการคิดทางคณิตศาสตร์ของนักเรียน  นอกจากนี้ครูยังวิเคราะห์ผลของจำนวนที่เลือกใช้ในโจทย์ที่มีต่อกระบวนการคิดทางคณิตศาสตร์ของนักเรียน
2. การแก้ปัญหา (Problem Solving) ในการสอนผ่านการแก้ปัญหา  ครูจะต้องมีความชัดเจนว่าต้องการให้นักเรียนเข้าใจอะไร และช่วยส่งเสริมให้นักเรียนพัฒนาความเข้าใจโดยต่อยอดจากสิ่งที่นักเรียนได้เรียนรู้มาแล้ว
3. การใช้คำถามของครู (Teachers’ Questioning) การใช้คำถามของครูมีผลต่อการคิดทางคณิตศาสตร์ของนักเรียน ซึ่งจะส่งผลต่อการเรียนรู้ทางคณิตศาสตร์ของนักเรียน  ดังนั้นประเด็นหลักในการประชุมเพื่อวางแผนการสอนในกระบวนการ Lesson Study ก็คือจะตั้งคำถามอย่างไรในกิจกรรมการเรียนรู้หลักของบทเรียน   ตัวอย่างเช่น  สมมติว่า ต้องการให้นักเรียนหาพื้นที่ของรูปตัวแอล  แทนที่ครูจะสอนให้นักเรียนหาพื้นที่ของรูปที่กำหนด  ครูอาจจะพูดว่า

“เรามาช่วยกันคิดวิธีต่าง ๆ ที่เราจะคำนวณหาพื้นที่ของรูปนี้กันเถอะ”

“เรามาช่วยกันคำนวณหาพื้นที่ของรูปนี้โดยใช้ความรู้ที่ได้เรียนมาแล้วกันเถอะ”

“เรามาช่วยกันคิดว่าเราจะใช้สูตรการหาพื้นที่รูปสี่เหลี่ยมมุมฉากในการหาพื้นที่รูปนี้อย่างไร”

ครูสังเกตว่านักเรียนทำอย่างไรเมื่อครูใช้คำถามเหล่านี้  เพื่อประเมินว่าคำถามที่ใช้นั้นเหมาะสมหรือมีประสิทธิภาพหรือไม่

1. การเขียนบนกระดาน (Board Writing) การเขียนบนกระดานเป็นส่วนสำคัญของการศึกษาคณิตศาสตร์ของประเทศญี่ปุ่น    จากการศึกษาเปรียบเทียบระหว่างญี่ปุ่นกับอเมริกาพบว่า การเขียนบนกระดานในญี่ปุ่นกับในอเมริกานั้นต่างกันอย่างชัดเจน   ในประเทศญี่ปุ่น จุดประสงค์ของการเขียนกระดานนั้นมีหลายประการ เช่น เป็นที่สำหรับให้นักเรียนได้แสดงวิธีคิด  สำหรับสรุปแนวคิดสำคัญ หรือเพื่อเป็นตัวอย่างสำหรับการเขียนลงสมุด
2. การจดบันทึก (Note Taking) ทักษะการจดบันทึกที่ดีนั้นเป็นทักษะที่สำคัญ    ครูต้องช่วยให้นักเรียนเรียนรู้ว่าการจดบันทึกที่ดีนั้นเป็นอย่างไร   ทักษะดังกล่าวจะทำให้นักเรียนได้มีบันทึกของบทเรียนที่ได้เรียนไป และรู้ว่าได้เรียนรู้อะไรไปบ้าง
3. การส่งเสริมให้เกิดการอภิปรายในชั้นเรียน (Facilitating a Whole-Class Discussion) การอภิปรายในชั้นเรียนถือว่าเป็นช่วงเวลาที่สำคัญที่สุดสำหรับบทเรียนที่มุ่งเน้นการแก้ปัญหา  ระหว่างการอภิปรายนักเรียนได้วิเคราะห์  เปรียบเทียบความคล้ายและความแตกต่างระหว่างแนวคิดต่าง ๆ   การร่วมกันสะท้อนความคิดจะช่วยให้นักเรียนได้สื่อสารทางคณิตศาสตร์มากขึ้นอีกทั้งช่วยพัฒนาให้เกิดความเข้าใจใหม่ ๆ ทางคณิตศาสตร์    ครูต้องวางแผนว่าจะช่วยส่งเสริมสนับสนุนการอภิปรายในชั้นเรียนอย่างไร  โดยครูจะต้องคาดการณ์ว่าวิธีการใดบ้างที่นักเรียนจะนำมาใช้ในการแก้ปัญหา  ลำดับการนำเสนอแนวคิดของนักเรียนจะเป็นอย่างไร และกลยุทธ์ใดที่ครูควรจะต้องเน้นเป็นพิเศษ

โครงการ Lesson Study ในประเทศไทย

โครงการ Lesson Study ในประเทศไทยเกิดขึ้นในปี พ.ศ. 2544 โดยมีจุดมุ่งหมายเพื่อพัฒนาการศึกษาของครู   โดยในปี พ.ศ. 2549  ศูนย์วิจัยคณิตศาสตรศึกษา คณะศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น ได้พยายามที่จะนำ Lesson Study ไปใช้กับโรงเรียน 4 โรงเรียนในจังหวัดขอนแก่น ได้แก่  โรงเรียนคูคำพิทยาสรรพ์  โรงเรียนชุมชนบ้านชนบท  โรงเรียนบ้านบึงเนียมหนองใคร่นุ่น  โรงเรียนหนองตูมหนองงูเหลือม  โดยเริ่มจากชั้น                ป. 1 และป. 4  ก่อนจะขยายไปสู่ชั้นป. 2 และป. 5 ต่อไป   สำหรับในปีนี้ได้ขยายโครงการโดยครอบคลุม 19 โรงเรียนใน 12 จังหวัด (ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ  8 จังหวัด และภาคเหนือ 4 จังหวัด)

จากผลการดำเนินการที่ผ่านมาพบว่า นักเรียนมีเจตคติที่ดีต่อการเรียนคณิตศาสตร์ที่ใช้วิธี Lesson Study  นักเรียนแสดงออกถึงความมีเหตุผล  ความมีทักษะในการสังเกต  ใจเย็น  การเรียนรู้ที่จะทำงานร่วมกัน และมีความมั่นใจมากขึ้นที่จะถามว่า “ทำไม”  และ “เป็นไปได้อย่างไร”

ที่มา :

-      Human Resources Development Working Group. Lesson  Study Overview.  Available online at url http://hrd.apec.org/index.php/Lesson_Study_Overview Assessed 22 Mar 10

-      Isoda, Masami. Lesson Study for Developing Students for/by Learning by Ourself. A lecture on February 18, 2010 in Fourth APEC - Tsukuba International Conference: Innovation of Mathematics Teaching and Learning through Lesson Study - Connection between Assessment and Subject Matter.  At Tsukuba University, Tokyo Japan.

-      Triratanasirichai, Kittichai.  How can we evaluate the achievement of lesson study? Case study on Thailand.  A presentation on February 20, 2010 in Fourth APEC - Tsukuba International Conference:Innovation of Mathematics Teaching and Learning through Lesson Study - Connection between Assessment and Subject Matter. At United Nation University, Tokyo Japan.